Ημερίδα
Πανελλαδικής Φιλοζωικής Περιβαλλοντικής Ομοσπονδίας- Ένωση Εισαγγελέων Ελλάδος
Σάββατο 16 Φεβρουαρίου 2013, 5 μ.μ.
Αμφιθέατρο «Ι. Δρακόπουλος» Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Εισηγητής : Ρούσσος-Εμμανουήλ Παπαδάκης Αντεισαγγελέας Αρείου Πάγου – Πρόεδρος Ε.Ε.Ε.
Θέμα : «H έννοια των υπολοίπων εμβίων ειδών στην ελληνική σκέψη – Αναθεώρηση του Συντάγματος και δικαιώματα ζώων»
Οι λοιπές, εκτός από τον άνθρωπο, έμβιες υπάρξεις πέρα από τη βιολογική τους υπόσταση, έχουν σημαντική θέση στη ζωή του ανθρώπου διαχρονικά κατά τα διάφορα στάδια του πολιτισμού που καλλιέργησε και ανέπτυξε. Ωστόσο η βιολογική σκοπιά που είναι πολύ πλατιά λόγω του πλήθους των ειδών είναι πέραν από τις επιστημονικές μου γνώσεις και δεν έχω αρμοδιότητα να αναφερθώ, ενώ όσον αφορά στο ποινικό δίκαιο είναι θέμα που θα αναπτύξουν οι συνάδελφοί μου. Έτσι θα περιοριστώ στην σχέση τους με τον άνθρωπο, την εξέλιξη της σχέσης κατά τα στάδια της πολιτιστικής πορείας του (σε σχέση με την επιβίωση, την λαογραφία, λογοτεχνία, εικονογραφία), ενώ θα κλείσω με μια προσπάθεια κοινωνιολογικής τοποθέτησης.
Αρχικά οι σχέσεις ζώου και ανθρώπου, δεν αντικατοπτρίζονται σε ένα επίπεδο ποιητικής μυθολογίας αλλά σε πολλούς τομείς της ζωής μέσα σε ένα πλαίσιο καθαρά πρακτικό και ορθολογικό της καθημερινότητας ή σε επίσημο τελετουργικό.
Αρχική κεντρική ιδέα είναι ότι ο άνθρωπος συνέλαβε την ταυτότητά του όχι αυτοτελώς αλλά σε σχέση με το περιβάλλον του ή προχώρησε σε σκέψεις για την ταυτότητά του προσεγγίζοντας τα ζώα που η συμπεριφορά τους μπορούσε να τον πλησιάσει για να του φανούν χρήσιμα στην επιβίωση και γενικότερα στις δραστηριότητες του (όπως στον πόλεμο). Με αυτά (οικόσιτα) μοιράστηκε την ζωή του, την κατοικία του, τους θεούς του. Ο αρχαϊκός άνθρωπος διαμόρφωσε σχέση ζώου με την θεότητα έτσι ώστε ο ζυγός ισοτιμίας ζώου προς άνθρωπο να κλίνει υπέρ του πρώτου και να ταυτίζεται το ζώο με την θεότητα. Ο δεσμός του ήταν πολύ στενός με τα ζώα, άλλα ήταν οι φύλακες της κατοικίας, άλλα του παρείχαν τροφή (γάλα και παράγωγά του, μαλλί, δέρμα), με άλλα καλλιεργούσε τη γη, έκανε μεταφορές ή πόλεμο.
Ένα κομμάτι τους, το ζωώδες, είναι και δικό του. Μοιράστηκε τον θεό με τα ζώα, ο Παν, η Γοργόνα, ο Κένταυρος, είναι μισό ζώο μισός άνθρωπος.
Ένα στοιχείο που οδήγησε τον άνθρωπο στη λατρεία των ζώων (πέρα από την αναγκαία συμβολή ορισμένων στην επιβίωση : παράγωγα κτηνοτροφίας, καλλιέργεια γης, μεταφορές, σκύλος φύλακας ή κυνηγός, γάτα για προστασία κατοικίας από ερπετά ή ποντίκια) ήταν η διαπίστωση της αντικειμενικής υπεροχής τους σε σχέση με αυτόν (δύναμη, αισθητήρια). Η σχέση τους προς την θεότητα μεταβλήθηκε αργότερα αφαιρετικά όσο εξελίσσετο η κοινωνία και κυρίως η σκέψη, η πορεία από το άλογο προς το έλλογο, ενώ με την ανεύρεση και την καλλιέργεια της έννοιας της ψυχής από τον άνθρωπο, η ανθρώπινη μορφή αντικατέστησε την θεϊκή μορφή των ζώων. Παράλληλα διατηρήθηκαν διάφοροι συμβολισμοί των θεών με τα ζώα (πχ. ο Δίας συμβολίζεται με τον αετό όπως ο θεός Βισνού στον Ινδουισμό, η Ήρα με το παγώνι, η Αρτέμιδα με το ελάφι, η Αθηνά την γλαύκα, ο θεός Ασκληπιός-ιατρός με το φίδι). Σε εορτές και αγώνες έχουμε συμμετοχή ζώων στην Μινωική περίοδο τα Ταυροκαθάψια – αγώνες με ταύρους – όπως απεικονίζεται σε τοιχογραφία της Κνωσού, επίσης στην Κνωσό έχουμε τη θεά με τα φίδια όπως παριστάνεται στο ανευρεθέν ειδώλιο, οι ιπποδρομίες, η Τροία εκπορθήθηκε με τον Δούρειο Ίππο, η φράση αποδιοπομπαίος τράγος που έχει συμβολικό χαρακτήρα, προήλθε από τα ζώα. Όταν ο Οδυσσέας ντυμένος ζητιάνος μπήκε στο ανάκτορο της Ιθάκης για να δει τι συμβαίνει ο σκύλος του Άργος, παρόλο που είχαν περάσει είκοσι χρόνια, τον αναγνώρισε και μετά απέθανε. Ο Βουκεφάλας ήταν αχώριστος σύντροφος του Μ. Αλεξάνδρου κι όταν έφυγε από γηρατειά αμέσως μετά την μάχη του Υδάσπη, ο Αλέξανδρος έχτισε προς τιμή του την πόλη Βουκεφάλα. Όταν η Λητώ γέννησε τον Απόλλωνα στην Δήλο κύκνοι από την Φρυγία διέγραψαν επτά κύκλους πάνω από το νησί. Ο αριθμός επτά θεωρείται ιερός κατά τους Πυθαγόρειους. Ο κύκνος είναι συνδεδεμένος με την θεότητα. Στην Ανατολή (Ινδία) το άρμα του θεού Μπράχμα σύρεται από κύκνους και ο Απολλώνιος ο Τυαννεύς η μεγάλη αυτή πνευματική – θεϊκή- μορφή του πρώτου μ.Χ. αιώνα φέρεται να γεννήθηκε σε ένα λιβάδι ανάμεσα σε κύκνους, ενώ ο Σωκράτης στον Φαίδωνα του Πλάτωνα έψεξε τους μαθητές του που έκλαιγαν επειδή επρόκειτο να πιει το κώνειο και είπε πως αισθάνεται όπως τους κύκνους όταν πρόκειται να φύγουν από την ζωή και ότι το άσμα των κύκνων δεν είναι πένθιμο όπως εσφαλμένα δέχονται οι άνθρωποι, αλλά είναι χαρούμενο επειδή αυτοί θα συναντήσουν τον θεό-δημιουργό του οποίου θα γίνουν θεράποντες. Ο Απολλώνιος ο Τυαννεύς έχοντας ιδιαίτερες, ασυνήθιστες για άνθρωπο ιδιότητες, φέρεται ότι σε ένα ταξίδι του στην Αίγυπτο αναγνώρισε πως ένα λιοντάρι ήταν επανενσάρκωση ενός Φαραώ (προσδιόρισε το όνομά του) και ενώ το εξηγούσε στους Αιγύπτιους ιερείς, το λιοντάρι έγνεφε καταφατικά, έτσι το παρέλαβαν με σεβασμό και το μετέφεραν σε ένα ναό για να το φροντίζουν. Ακόμη ο Απολλώνιος ο Τυαννεύς στην αγορά της Εφέσου, παρουσία πολιτών αντελήφθη ένα σμήνος σπουργιτών να πετά και εξήγησε στους παρευρισκόμενους πως ένα σπουργίτι διεπίστωσε ότι σε ένα παρακείμενο δρόμο είχε χυθεί σιτάρι από ένα σακί, ενημέρωσε τα άλλα σπουργίτια και, αυτά έσπευσαν. Οι ακροατές του Απολλώνιου, όταν μετέβησαν στον παρακείμενο δρόμο διεπίστωσαν την αλήθεια των διορατικών ισχυρισμών του Απολλώνιου. Σε μια πόλη της Μ. Ασίας, όπου είχαν φωλιές πελαργοί και μετέφεραν για τροφή των νεοσσών τους φίδια, πολλά από αυτά έπεφταν στους δρόμους δημιουργώντας κίνδυνο για τους κατοίκους και ο Απολλώνιος, έπειτα από παράκλησή τους, κατεσκεύασε ένα περίαπτο (φυλαχτό) από τρεις μεγάλους πέτρινους πελαργούς να βλέπουν ο ένας τον άλλο και το τοποθέτησε στην πόλη με ευεργετικά αποτελέσματα. Στην γλυπτική βλέπουμε το άλογο να έχει σημαντική θέση όπως στον ηνίοχο των Δελφών, στον έφηβο του Αρτεμισίου, ενώ σε πάρα πολλά νομίσματα διαφόρων πόλεων υπάρχουν απεικονίσεις ζώων ή πτηνών. Ο χορός της αρχαίας κωμωδίας είναι στο μεγαλύτερο μέρος του χορός ζώων. Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει βατράχους, σφήκες, πουλιά, πελαργούς. Οι Πυθαγόρειοι δεν έτρωγαν κρέας ούτε θυσίαζαν ζώα, δεχόμενοι μια ιδιαίτερη σχέση-θέση των ζώων στον κόσμο που επιβάλει σεβασμό προς αυτά. Σήμερα στο Άγιο Όρος οι μοναχοί δεν τρώνε κρέας (το Πάσχα μόνο ψάρι), εξάλλου ο Απόστολος Παύλος στην προς Ρωμαίους επιστολή του σημειώνει «καλόν το μη φαγείν κρέα».
Μια παράξενη σχέση ισοτιμίας ζώου και ανθρώπου απετέλεσε η δίκη ζώων αν θεωρούνταν ένοχα για την μία ή την άλλη αξιόποινη πράξη. Σύμφωνα με τους Νόμους του Πλάτωνα αν υποζύγιον ή ζώον άλλο τι σκότωνε άνθρωπο οι συγγενείς του θύματος μπορούσαν, να το δικάσουν και αν κρινόταν ένοχο, οι αγρονόμοι το μετέφεραν εκτός πόλεως και το θανάτωναν.
Ωστόσο ενώ βλέπουμε την άμεση στενή σχέση του ανθρώπου με τα ζώα υπάρχει μια αντινομία με τις θυσίες αυτών προς τιμή των θεών ή για την αποτροπή κακού (όπως στην περίπτωση καθαρμού του Κυλωνείου άγους από τον Επιμενίδη με θυσίες προβάτων) ενώ η βάναυση συμπεριφορά απέναντί τους, δεν ήταν κάτι το ασύνηθες. Άλλωστε μέχρι τις αρχές του περασμένου αιώνα ήταν γνωστό στη Μακεδονία το «σκυλοκρέμασμα» την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς.
Στους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους ο Χριστός συμβολίζεται με αμνό ή ψάρι με την γραφή ΙΧΘΥΣ (Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ). Στην βυζαντινή εικονογραφία βλέπουμε την απεικόνιση των ζώων στην φάτνη, στην φυγή προς την Αίγυπτο η Παναγία κι ο μικρός Χριστός είναι επάνω σε ένα γαϊδουράκι που το οδηγεί ο Ιωσήφ, οι άγγελοι έχουν φτερά, σε ψηφιδωτό του Αγ. Απολλιναρίου in classe στη Ραβέννα, ζωόμορφο σύμβολο του Ευαγγελιστή Λουκά είναι ένας ταύρος. Ο Χριστός έστειλε τα δαιμόνια σε ένα κοπάδι χοίρων που έπεσαν στον γκρεμό, ενώ μπήκε στα Ιεροσόλυμα επί «πώλον όνου καθήμενος» γι’ αυτό και η λαϊκή παράδοση απέδιδε τον σταυρό που σχηματίζεται στην ράχη του συμπαθούς τετράποδου, στο γεγονός ότι προορίζετο να καθίσει ο Χριστός πριν την σταύρωση.
Πέραν από το Βυζάντιο στην Ελληνική επανάσταση έχουμε τα ζώα για την μεταφορά και ιδίως τα άλογα για την μάχη, ενώ στην δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου η πείνα ανάγκασε πολιορκημένους να τραφούν από τα άλογα. Στις βόρειες περιοχές στο ισόγειο του σπιτιού σταύλιζαν τον χειμώνα τα ζώα για να τα προστατεύουν από το κρύο.
Στο έπος του 1940-41 ήταν σημαντική η παρουσία των υποζυγίων που μέσα στα χιόνια, την λάσπη και το κρύο μετέφεραν τα πολεμοφόδια συμβάλλοντας στις επιτυχίες του στρατού.
Ο ζωγράφος του έπους Α. Αλεξανδράκης με χαρακτηριστική ζωντάνια απεικόνισε τη συνεισφορά των αλόγων στον αγώνα. Αλλά πέρα από την πλούσια ζωγραφική και γλυπτική τέχνη της σύγχρονης εποχής που ανέδειξαν τα ζώα αυτά κατέχουν διακριτή θέση και στη λογοτεχνία. Ο Ζαχ. Παπαντωνίου στην «Προσευχή του ταπεινού» αναφέρει …έδωκα στα παιδιά χαρές, σε σκύλους λίγο χάδι, ζευγάδες καλησπέρισα που γύριζαν το βράδι… Ο Δημοσθένης Βουτυράς στο μικρό διήγημα «Ο θρήνος των βοδιών» αναφέρει πως τα βόδια όταν τα έχουν μεταφέρει στα σφαγεία το βράδυ της παραμονής της σφαγής κλαίνε. Αυτό μου θύμισε μια αληθινή ιστορία που αφηγήθηκε ένας συνάδελφος πως όταν ήταν μικρός θυμάται ότι στο Μέτσοβο έφερναν από την ύπαιθρο πάνω σε φορτηγά αυτοκίνητα μικρά μοσχάρια για σφαγή κι έπειτα από 4-5 ημέρες κατέφθαναν οι μανάδες τους έχοντας διανύσει πολλά χιλιόμετρα αναζητώντας τα μικρά τους στο σφαγείο. Αναρωτηθήκαμε και οι δύο ποιος είναι ο άγνωστος φυσικός νόμος και πως λειτουργεί που οδηγούσε τις μανάδες έπειτα από βάδισμα ημερών να φθάνουν στο σφαγείο αναζητώντας τα μικρά τους.
Αξιοσημείωτη είναι η εικονογράφηση του αναγνωστικού της πρώτης δημοτικού του 1949 από τον Κ. Γραμματόπουλο όπου με παραστατικότητα, έντεχνα εισάγεται η αγάπη του παιδιού προς τα οικόσιτα ζώα (γάτα, σκύλο) αλλά και η συμβολή των υποζυγίων στην καλλιέργεια της γης δείχνοντας ιδιαίτερα στους μαθητές της πόλης την αξία τους.
Στην σύγχρονη εποχή το ζώο της διατροφικής αλυσίδας, έγινε ένα βιομηχανοποιημένο αντικείμενο, ο άνθρωπος σκέφτεται πρώτα τον εαυτό του και έπειτα εκείνο.
Με την βιομηχανική επανάσταση το ζώο έφυγε από την αξία που του έδινε η λαϊκή παράδοση και σκέψη, εξέπεσε σε πράγμα και βιομηχανοποιήθηκε ως τροφή. Η εκπραγμάτωση (ξεπεσμός του ζώου σε πράγμα), η εκμηχάνιση της παραγωγής και η επέμβαση στις λειτουργίες με φάρμακα για να αποφευχθούν οι απώλειες λόγω ασθενείας και για να αυξηθούν γρήγορα διατηρώντας το κόστος σε χαμηλό επίπεδο αυξάνοντας έτσι το κέρδος. Οι τοξίνες που παράγονται ενόψει των συνθηκών παραγωγής (ορμόνες) και σφαγής επιστρέφουν σε εμάς.
Το χαρακτηριστικό της ζωοφιλίας στην σημερινή εποχή είναι ότι άρχισε να εμφανίζεται όταν οι ζωτικές σχέσεις ανθρώπων και ζώων έπαψαν να είναι στενές, έγιναν χαλαρότερες και με την βιομηχανοποίηση μεταβλήθηκε μονόπλευρα υπέρ του ανθρώπου η σχέση του με τα ζώα και κινήθηκε προς μια ιδεολογία προβολής-δραστηριοποίησης ατόμων αλλά και συγκεκριμένων ομάδων με σκοπό την προστασία των ζώων. Έτσι βλέπουμε η θανάτωση ενός ζώου να προκαλεί μεγαλύτερη ενδεχομένως αντίδραση από ένα τροχαίο ατύχημα με ανθρώπινο θύμα. Η ιδέα της προστασίας των ζώων καλλιεργήθηκε και από φαινόμενα βασανισμού ζώων σε κοινωνικά αδιάφορους αστικούς χώρους όπου δηλαδή η βάναυση συμπεριφορά αποτελούσε ένα κοινωνικά ανεκτό φαινόμενο.
Όσον αφορά το φτερωτό βασίλειο με την πάροδο του χρόνου αυξήθηκε η ευαισθητοποίηση των πολιτών απέναντί του. Το κυνήγι παρ’ όλο που δεν αποτελεί στη σημερινή εποχή λόγο βιοπορισμού δηλαδή δεν φαίνεται ως αναγκαίο για την επιβίωση (άλλωστε οι δαπάνες του είναι περισσότερες από το όφελος) έχει εκατοντάδες χιλιάδες οπαδούς ενώ οι τάσεις για περιορισμούς αυξάνονται. Ωστόσο, εκφεύγει της αρμοδιότητάς μου η ειδικότερη ανάλυση του ψυχολογικού υπόβαθρου που οδηγεί τους ανθρώπους στην πιο πάνω δράση. Είναι όμορφο σε κάποια νησιά των Δωδεκανήσων, να ακούς και βλέπεις τις πέρδικες μέσα στα χωριά ή στο Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, να σε πλησιάζουν άφοβα (χάρις στην απαγόρευση του κυνηγιού). Κι ας θυμηθούμε το διήγημα του Ζαχαρία Παπαντωνίου «Τ’ αθάνατο πουλί» που μέσα από την τραγικότητα δείχνει το φυσικό μεγαλείο της μητρικής αγάπης στο φτερωτό βασίλειο. Όσον αφορά τη θάλασσα βλέπουμε την αυξημένη ευαισθησία που οδήγησε στις ζώνες προστασίας της χελώνας careta-careta και της φώκιας, ενώ τα δελφίνια συχνά συνοδεύουν παραβγαίνοντας σε ταχύτητα τα πλοία που διασχίζουν το Αιγαίο και συνέδεε τον Έλληνα ναυτικό και τον ταξιδιώτη μια φιλική σχέση, σε αντίθεση με την Ιαπωνία όπου τα εγκλωβίζουν σε έναν όρμο και κατά χιλιάδες τα δολοφονούν με βάρβαρο τρόπο βάφοντας τη θάλασσα κόκκινη από το αίμα τους. Η φιλική διάθεση των Ελλήνων προς αυτά υπάρχει από τους αρχαίους χρόνους και απεικονίζεται σε ερυθρόμορφα αγγεία της κλασικής περιόδου, αλλά και η αγάπη προς αυτά εκδηλώνεται με την εντύπωσή τους σε ψηφιδωτά (όπως στη Δήλο). Κι αργότερα στον 19ο αιώνα σε ρήγμα ενός ιστιοφόρου στα ύφαλα μπήκε ένα δελφίνι διασώζοντας τα σκάφος κι αυτό αποτυπώνεται στο ασημένιο αφιέρωμα του σκάφους με το δελφίνι στο ναό του Αγ. Νικολάου (πού αντικατέστησε τον Ποσειδώνα) στη Σύρο.
Τα τελευταία χρόνια πέρα από την αντίδραση στην κακοποίηση παρατηρήθηκε συνήθεια εκτροφής κατοικίδιων ζώων στις αστικές περιοχές αλλά και περίθαλψης των αδέσποτων, ενώ η νομοθεσία αυστηροποίησε ποινικά την θανάτωση ή κακομεταχείριση των ζώων και αυτά είναι δείγματα θετικής πολιτιστικής εξέλιξης της κοινωνίας. Είναι αλήθεια δύσκολο να γράψεις για κάποιον που δεν μπορεί να μιλήσει. Δεν θα ακούσεις ποτέ άσχημη κουβέντα από αυτά, δεν θα σε βλάψουν κι αν τους κάνεις κακό δεν μπορούν να διαμαρτυρηθούν ή να σε καταγγείλουν.
Ήταν Φλεβάρης πριν δυο χρόνια, είχε πάρει να βραδιάζει, κατηφόριζα την Ακαδημίας, στο πάρκο μπροστά από το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων σε ένα παγκάκι ένας άστεγος είχε ανοίξει μια λαδόκολλα και μοιραζόταν το δείπνο του με ένα αδέσποτο σκύλο. Το τετράποδο πηδούσε χαρούμενο, έβαλε τα μπροστινά πόδια στο στήθος του άστεγου, έπειτα διέγραψε ένα ημικύκλιο, ήρθε στην πλάτη του, έφερε τα μπροστινά πόδια στους ώμους του ανθρώπου προσπαθώντας να τον αγκαλιάσει. Τότε ήρθε στο μυαλό μου ο Μάρκος, ο σκύλος της Μυκόνου, όταν το αφεντικό του έφυγε από αυτόν τον κόσμο, ακολούθησε την πομπή ως το κοιμητήρι του νησιού κι από τότε αυτό έγινε η κατοικία του δίπλα από το μνήμα του αφεντικού του. Το πρωί κατέβαινε στη χώρα όπου οι κάτοικοι τον γνώριζαν και φρόντιζαν για την τροφή του και τ’ απομεσήμερο έπαιρνε τον ανήφορο για το κοιμητήρι όπου έζησε τα υπόλοιπα χρόνια για να φύγει και να συναντήσει τ’ αφεντικό του. Αναλογίστηκα εάν οι άνθρωποι μπορούσαν να δείξουν μεταξύ τους τέτοια αγάπη πόσο διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος. Νομίζω πως οφείλουμε το σεβασμό μας σ’ αυτές τις υπάρξεις από τις οποίες (σε αντίθεση με τους ανθρώπους) δεν πρόκειται να ακούσεις άσχημο λόγο, ούτε αν τους κάνεις κακό είναι σε θέση να σε καταγγείλουν, ευτυχώς που το θεσμικό νομικό πλαίσιο μας παρέχει την δυνατότητα να τα υπερασπιστούμε.
Συνταγματική αναθεώρηση.
Το ισχύον Σύνταγμα δεν διαλαμβάνει ειδική διάταξη για την προστασία των ζώων αλλά δίδει έμφαση στην προστασία του περιβάλλοντος κυρίως στα δάση, σε πολεοδομικά θέματα και προστασία παραδοσιακών περιοχών (αρ. 24).
Ωστόσο πρέπει να αναδείξουμε το θέμα της προστασίας των ζώων, αυτό είναι κομμάτι από το περιβάλλον και πρέπει να αποδείξουμε το ότι μοιραζόμαστε τον πλανήτη και την ζωή με αυτά, να σεβαστούμε τον «κατά φύση προορισμό τους» και ότι δεν έχουμε δικαίωμα κακομεταχείρισης ή αδιαφορίας στον κίνδυνο που τα απειλεί.
Στην πρωτοβουλία μελών του Πανεπιστημίου Αιγαίου «προς μια πνευματική Χάρτα του Αιγαίου» σε ένα λιτό αλλά μεστό κείμενο (που προσυπογράφουν πανεπιστημιακοί και ακαδημαϊκοί) με στόχο μια πνευματική μεταρρύθμιση με βάση τις ανθρώπινες αξίες, επισημαίνεται ότι η σύγχρονη εκπαίδευση δεν πρέπει να εξασφαλίζει μόνο υλικά οφέλη, παράλληλα πρέπει να βοηθά τον άνθρωπο ν’ αναπτύσσεται εσωτερικά, να καλλιεργεί την αρετή, το ακέραιο του χαρακτήρα……τον σεβασμό σε κάθε έμβια ύπαρξη…».
Σε Συντάγματα Ευρωπαϊκών Κρατών υπάρχουν διατάξεις για την προστασία των ζώων, στο Αυστριακό είναι το άρθρο 11, στο Ελβετικό το άρθρο 80 και στο Γερμανικό το άρθρο 20α. Η τελευταία αυτή (Γερμανική) διάταξη σε απλή μετάφραση έχει ως εξής : «Το κράτος παρέχει προστασία και ευθύνη για τις μέλλουσες γενεές, τις φυσικές βάσεις της ζωής και τα ζώα στο πλαίσιο της συνταγματικής εξουσίας και με μέτρο τον νόμο και το δίκαιο δια της εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας» ενώ στην Ιταλία συνεζητείτο σχετική προσθήκη διατάξεως στο αρ. 9 παρ. 2.
Φρονώ ότι στην επικείμενη αναθεώρηση ο Έλληνας Συνταγματικός νομοθέτης θα πρέπει να διαλάβει σχετική διάταξη για την προστασία και σεβασμό κάθε έμβιας ύπαρξης ανταποκρινόμενος στον φυσικό νόμο αλλά και την πολιτιστική εξέλιξη της κοινωνίας.
ΕΓ/